Дваесеттиот век донесе вистинска револуција во медицината – пред се’ во доменот на пластичната хирургија. Дали е на видик нова револуција? Дали ќе се развие и превентивна естетска хирургија, која ќе овозможи магичните естетски корекции да се направат пред раѓање? Погодивте – со избор на најдобрите генетички особини. Дали генетичкиот инженеринг е пластична хирургија на 21 век? Дали уште пред да ги родиме, ќе ги избираме особините на нашите деца – боја на коса, очи, големина на гради, форма на нозе… Звучи сосема неверојатно, но не е далеку од реалноста.
Тие неверојатни гени!
Луѓето од памтивек биле свесни дека децата ги наследуваат карактеристиките на своите родители и за тој заклучок не им била потребна никаква посебна наука. Нашите предци со голем успех ги вкрстувале растенијата и животните, уште пред да се појави модерниот генетички инженеринг. Науката само го потврди она што луѓето го забележувале со векови и даде одговори на некои важни прашања. За татко на модерната генетика се смета чешкиот научник Грегор Мендел, кој кон средина на 19 век ги постави темелите и научно потврди некои од основните принципи на наследството.
Сепак дури во 1948 година, научното трио сочинето од Освалд Ејвери, Колин Маклауд и Меклин Макарти успеа да ја открие функционалната единица на наследството, позната како ген.
Како функционира наследувањето
Одговорот на ова прашање е доста комплицирано, а ни самата генетика не успеа докрај да ги разоткрие сите тајни на сложениот механизам на транспортирање особини. Сепак голем дел од тој механизам е дешифриран и благодарение на тоа денес со одредена сигурност можеме да претпоставиме, на пример, каква боја на очи ќе имаат нашите деца.
Гените се, всушност, линеарно распоредени делови на хромозомската ДНА. Освен вирусите, сите живи организми поседуваат ДНА. Гените се делат на регулаторни и структурни, а вториве се чувари на специфичниот проспект по чии внатрешни знаци и законитости можеме да ја создадеме речиси секоја клетка. Се разбира, ако знаеме како.
Тие секогаш не се постојани, можат да мутираат и да ги сменат структурата и формата, па на тој начин создаваат нови особини или се приспособуваат на новите барања што ги наметнува надворешната средина.
Човековото тело содржи 30% вакви гени, подложни на мутации.
Исто така, одредени гени имаат доминантни односно рецесивни особини. Еден од доминантните гени е оној одговорен за кафена боја на очите, додека генот за сина е рецесивен.
Доминантниот ген е секогаш во предност при вкрстување, а веројатноста потомството да ги носи особините што ги манифестира рецесивниот ген е значително помала. Тоа значи дека во случај едниот од родителите да има кафени очи, а другиот сини, шансите детето да се роди со сина боја на очите се 25%. Во случај двата родитела да имаат кафена или сина боја на очите, шансите детето да се роди со некоја друга боја се многу мали и се мерат во промили. Зелената, сивата и другите бои на очи се резултати на комплицирани генетички комбинации и тие многу тешко, речиси невозможно, се предвидуваат. И не само тоа.
Се’ уште не можеме со сигурност да потврдиме кои особини ќе ги наследат нашите деца. Дали тоа ќе биде густата и кадрава коса на таткото, или полните усни на мајката, или клапнатите уши на дедото или пак, кривите нозе на бабата – однапред не можеме да знаеме. Комбинациите што ги прават гените понекогаш можат да бидат многу заплеткани, а резултатот многу необичен и изненадувачки.
Нашето тело содржи 30.000 гени и варијациите и можностите се речиси неограничени. Гените се во состојба тајно да „тлеат” и да се манифестираат дури кај нашите правнуци. Затоа се случува детето да биде црвенокосо, иако и двата родитела имаат кафена коса. Одговорот на ваков необичен случај може да се најде со проучување на особините на нашите предци.
Гените можат да ни помогнат и кога се работи за утврдување на родителството, бидејќи анализата на ДНА е 100% прецизна.
Што ни овозможува познавањето на генетиката
Единствениот состав на ДНА-материјалот, кој, како отпечатокот од прстите, без грешка може да не доведе до извршителот на некој злостор, до откривање на татковство или откривањето на идентитетот на извршителот на кривично дело не е толку револуционерна работа за човештвото.
Сепак ќе се согласите дека превенцијата на болестите е многу поважна. Како што веќе кажавме, гените се носители на позитивните и на негативните карактеристики. Несакан облик на нос или уши не е ништо во споредба со болестите што можат да бидат дел од генетичкиот материјал.
Сепак одговорот на прашањето дали за време на животот ќе заболиме од дијабетес, хипертензија, псоријаза, малиген тумор на панкреас, на дојки или на јајници зависи од голем број фактори (начин на исхрана, физичка активност, пушење, алкохол, изложеност на стрес).
Поврзани објави
Значи, гените во најголем број случаи само делумно влијаат за појава на болест и речиси никогаш не се одлучувачки фактор за нејзино манифестирање. Болестите како што се туморите не се ништо друго туку мутации на гените предизвикани од фактори од надворешната средина, бидејќи еволуцијата настанува токму на ниво на гените.
Гените се тие што мутираат и чии мутации и новосоздадени особини се пренесуваат на потомството.
Еволуцијата секогаш не се движи во добра насока за организмот и секогаш не е позитивна. Пример за тоа е развојот на гените одговорни за добивање болести.
Модерната генетика може многу да ни помогне во превенција на некои од нив. Со ДНА-анализа можеме да откриеме дали постои предиспозиција за заболување од одредена болест. Во тој случај можеме да дејствуваме превентивно и да ги спречиме или минимализираме последиците од болеста. Ова е посебно делотворно во откривање рак на дојка и на дебело црево, бидејќи денес се познати речиси сите гени одговорни за нивно појавување.
Ако навреме се откријат, лицето што ги носи може да се упати на редовни годишни контроли со кои болеста се открива во ран стадиум и успешно се лечи. Веројатноста дека ќе заболите од некоја болест се зголемува ако од неа боледуваат двата родитела.
Кога станува збор за болести од типот на кратковидост или хипертонија, веројатноста е пет, па и шестпати поголема. За идните родители ваквите показатели треба да бидат предупредување кое може да ги упати на примена на разни форми на превенција со која може да се намали или исклучи развојот на болеста кај нивните потомци.
Едно интересно прашање што ги заинтригира научниците во 20 век е улогата на гените во формирање на карактерот и личноста на единките. Често сме во состојба нечија пргава нарав, слаба мотивираност, претерана енергичност или необична склоност кон депресија да ги бараме во генетичките предиспозиции.
Објаснувањето воопшто не е едноставно, а според психолозите, генетиката игра незначителна улога во формирањето на карактерот и личноста на луѓето.
Од гените може да зависат интелигенцијата и степенот на вроден талент за усовршување одредени моторни способности. Самата личност и карактерот се производ на низа околности, кои ни ги наметнуваат средината и содржините што ги прифаќаме за цел живот. Тоа значи дека две близначиња можат да се развијат во сосема различни личности.
Нека има црна коса и светлосини очи!
Што ни носи иднината? Значењето на генетиката е најголемо во доменот на превентивната медицина и развиените земји вложуваат многу пари во истражувањата во таа област. Сосема сигурно е дека во оваа сфера генетиката ќе напредува до неверојатни граници и дека ќе биде во состојба врз основа на неколку клетки да создаде, односно да копира, здрави органи за трансплантација.
Клонираните органи се многу подобри од оние добиени од донори, бидејќи целосно одговараат на генетичкиот код на болниот, па нема опасност организмот да ги отфрли. Исто така, со откривање на гените одговорни за предизвикување болести и со нивно изолирање може, макар во теорија, да се искоренат карциномите.
А колку се далеку комерцијализацијата на генетичкиот инженеринг и отворањето специјализирани ординации во кои ќе можеме да го создадеме “совршениот” наследник или наследничка, со најдобриот генетички материјал од двата родитела?
Личност совршено подготвена за секоја несреќа, предодредена за успех и напредок. Звучи како бајка? Или можеби звучи здодевно и непредвидливо? Замислете свет во кој сите би изгледале како Жизел Бундшен, би играле тенис како Новак Ѓоковиќ, би глумеле како Колин Фарел. Дали убавината, паметот и талентот би имале некаква вредност?
Колку и да ни изгледаат „трагично”, токму несовршеностите не прават луѓе, а не безлични машини што без грешка решаваат комплицирани задачи.
Веруваме дека дури и на познатите дами им недостасуваат нивните несовршени делови на телото, кои денес можат да ги видат само на своите ќерки, а кои ги потсетуваат на некое друго време и на нивната одамна загубена личност. Несовршена, но оригинална!
Текст: Наташа Човиновска
Фото: Getty Images